نشست راهبردهای پایدارسازی تثبیت جمعیت روستایی در کشور در روز چهارشنبه 20 دی‌ماه 1402 توسط پژوهشکده سوانح طبیعی برگزار گردید.
به گزارش روابط عمومی پژوهشکده سوانح طبیعی، نشست راهبردهای پایدارسازی تثبیت جمعیت روستایی در کشور در روز چهارشنبه 20 دی‌ماه 1402 از ساعت 14:00 الی 16:00 توسط پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت سوانح طبیعی با همکاری هسته توسعه روستایی دانشگاه تهران و انجمن علمی جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی ایران بصورت حضوری و برخط برگزار گردید.
سخنران اول این نشست، الهام فتحی رئیس گروه جمعیت و سلامت مرکز آمار ایران، سخنرانی خود را با موضوع بررسی روند تحولات جمعیت روستایی ایران و چشم‌انداز آن تا افق 1430 آغاز نمود. ایشان در ابتدا به نقش و جایگاه روستا در کشور اشاره نمود و مهمترین ابزار توسعه و برنامه‌ریزی روستایی را، آگاهی از نسبت جمعیتی روستایی بیان نمود و مهاجرت را حاصل مکانیزه شده کشاورزی دانست.
وی در ادامه به بررسی تحولات جمعیتی در مناطق روستایی پرداخت و اظهار داشت بر اساس سرشماری‌های صورت‌گرفته سهم جمعیت روستایی کشور از 68.2 درصد در سال 1335 به 26 درصد در سال 1395 رسیده است، همچنین بر اساس آخرین سرشماری انجام شده در سال 1395، رشد جمعیت در مناطق روستایی و شهری، به نسبت دوره‌های گذشته روند کاهشی را به خود گرفته است، نکته حائز اهمیت در حوزه جمعیت روستایی، عدم توزیع مناسب جمعیت روستایی در مناطق مختلف است بگونه‌ای که جمعیت روستایی در مناطق شمالی و غربی تراکم بیشتری به نسبت سایر مناطق دارد.
ایشان در ادامه بیان داشت افزایش تدریجی جمعیت روستاهای پر جمعیت سبب تبدیل آن‌ها به سکونتگاه‌های شهری می‌شود و ویژگی‌های جمعیتی تا سال 1430 را شامل کاهش مطلق و نسبی جمعیت روستایی، کاهش میزان باروری، بهبود امید به زندگی از بدو تولید، کاهش رشد جمعیت روستایی، زنانه شدن سالمندی، سالخوردگی و افزایش نسبت وابستگی یا بار تکفل دانست.
رییس گروه آمارهای جمعیت و سلامت مرکز آمار ایران تصریح کرد: کاهش تعداد سکونتگاه‌های روستایی، در نتیجه تبدیل بی‌رویه مناطق روستایی به شهری و نیز گسترش و تجاوز شهرها به نواحی روستایی و تلفیق آبادی‌های حومه شهرهای بزرگ علاوه بر رشد شهرنشینی، تهدیدی برای آینده اراضی کشاورزی و امنیت غذایی به شمار می‌رود که برای حل این مشکل، پیشنهاد وضع قوانین و مقررات برای محدودیت در تبدیل مناطق روستایی به شهری و تغییر اراضی کشاورزی را ارائه دادند.
به اعتقاد فتحی راهبردهای اشتغالزایی روستایی باید به گونه‌ای تدوین شود تا ارمغان آن‌ها، درآمدزایی برای روستایان به ویژه برای فقرا و افزایش ارزش افزوده و بهره‌وری نیروی کار و در نهایت توأم سازی پیشرفت و عدالت باشد و یکی از فرصت‌های شغلی نوین را گردشگری پایدار روستایی دانست، زیرا این نوع گردشگری، به عنوان فعالیتی مطرح است که درآمد شهری را وارد نواحی روستایی کرده و در معکوس‌سازی مهاجرت شهری-روستایی اثر گذار بوده و اثرات اجتماعی و محیط‌زیستی را به حداقل می‌رساند.
فتحی در بخش پایانی صحبت‌های خود، اظهار داشت که ارزشمند کردن نیروی انسانی در نقاط روستایی از طرق توجه به ظرفیت بالقوه جمعیت جوان روستایی و تواناسازی آنان در زمینه‌های مختلف، ایجاد بسترهای اجتماعی و زیر ساخت‌های اقتصادی مناسب با استفاده از منابع موجود در مناطق روستایی و افزایش توان علمی و تخصصی مناطق روستایی با ایجاد بسترهای مناسب اقتصادی در جهت تولید و توزیع محصولات کشاورزی و صنایع دستی از طریق تأسیس کارگاه‌های کوچک و بزرگ و حمایت از آن‌ها محقق خواهد شد.
سخنران بعدی این نشست، اسمعیل زیارتی رئیس مرکز آموزش و پژوهش شورای عالی استان‌ها، سخنرانی خود را با موضوع راهبردهای پایدارسازی و تثبیت جمعیت روستایی در کشور آغاز نمود. ایشان در ابتدا با نگاهی آماری روند تحولات روستایی را تشریح نمود و بیان داشت که بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده، از مجموع جمعیت روستایی 78.2 درصد در نیمه شمالی و غربی کشور و 21.8 درصد از جمعیت در نیمه جنوبی و شرقی کشور قرار دارند که بیانگر عدم توزیع جمعیتی روستاها در کشور می‌باشد.
زیارتی در بخش دیگر از صحبت‌های خود به این موضوع اشاره کرد که علیرغم توسعه زیرساخت‌ها در نواحی روستایی، بحران پایدارسازی جمعیت همچنان پابرجاست، ایشان یکی از مهمترین عوامل ناپایداری را مباحث اقتصادی، کاهش منابع آبی و تولیدات کشاورزی دانست که باعث بروز مهاجرت در مقاطع مختلف شده است.
ایشان در ادامه به مبحث مهاجرت در میان کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه پرداخت و بیان داشت که مهاجرت جزو لاینفک توسعه اقتصادی در کشورها است، با این حال مهاجرت در کشورهای توسعه یافته هماهنگ و متناسب با صنعتی شدن رخ داده است، اما مهاجرت در کشورهای توسعه نیافته باعث مشکلات اقتصادی و اجتماعی و بروز نابرابری می‌شود.
وی در ادامه افزود: به عقیده کارشناسان، برای پرداختن به موضوع مهاجرت روستایی بهتر است به جای پرداختن به عوامل پایداری جمعیت به شناسایی عوامل ناپایداری جمعیت پرداخت.
رئیس مرکز آموزش و پژوهش شورای عالی استان‌ها در بخش پایانی صحبت‌های خود به ضرورت بازآفرینی در حوزه توسعه روستایی اشاره کرد و بیان داشت برای پایدارسازی جمعیت روستایی باید به توسعه متوازن مراکز رشد روستایی و بهره‌مندی از الگوهای موفق کارآفرینی و بهره‌مندی از ظرفیت‌‌های موجود در مناطق روستایی با تاکید بر گردشگری، مکانیزاسیون و شیوه‌های صحیح الگوی کشت تأکید نمود.
ایشان در انتها لازمه پایدارسازی را نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت دانست.
در ادامه نشست، علی اکبر عنابستانی عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی، سخنرانی خود را با موضوع راهبردهای پایدارسازی جمعیت روستایی با تکیه بر رهیافت روستای هوشمند آغاز نمود و بر توجه به مقولات توانمندسازی اقتصادی و اجتماعی، حفظ فرهنگ و میراث گذشته، توسعه زیرساخت‌ها و تدوین چهارچوب‌های سیاستی و حاکمیتی تأکید نمود.
ایشان در ارتباط با توانمندسازی اقتصادی، به متنوع سازی درآمد، ایجاد اشتغال‌های مولد و کارآمد و دسترسی به اعتبارات تاکید نمود. همچنین بمنظور ارتقا رویکرد اجتماعی، آموزش، دسترسی به خدمات بهداشتی، احیا سنت‌های فرهنگی و توجه به سرمایه‌های اجتماعی را لازمه تحقق پایداری دانست. در حوزه رویکردهای مدیریت محیط زیستی، بهره مندی از منابع تجدیدپذیر، مدیریت ریسک و بلایا و روش‌های هوشمندانه آب و هوایی و توجه به مقوله سازگاری را از الزامات بنیادی حفظ جمعیت روستایی دانست.
عضو هیات علمی دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی، برنامه‌ریزی استراتژیک بلندمدت را یک رویکرد حیاتی برای تضمین پایداری جمعیت روستایی در کشورهای در حال توسعه دانست که این روش شامل یک فرآیند ساختاریافته است که به برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران کمک می‌کند تا آینده‌ای مطابق با اصول توسعه پایدار را تصور کنند و سپس گام‌های لازم برای گذار از حال به آینده را ترسیم کنند.
ایشان همچنین به چالش‌‍‌های تبدیل برنامه‌های بلندمدت به عمل در کشورهای در حال توسعه اشاره کرد و اظهار داشت: مهمترین چالش‌ها در حوزه برنامه‌ریزی اغلب شامل منابع مالی محدود، مسائل حاکمیتی، فقدان تخصص فنی و گاهی مقاومت در برابر تغییر در داخل جامعه است. پرداختن به این چالش‌ها مستلزم اراده سیاسی قوی، سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی، مشارکت جامعه و اهرم همکاری بین‌المللی برای به اشتراک‌گذاری دانش، فناوری و منابع است.
عنابستانی در ادامه صحبت‌های خود به انقلاب صنعتی چهارم، عصر اینترنت (اینترنت اشیا) اشاره کرد و بیان داشت فناوری‌های نوین بالاخص در حوزه ارتباطی تحولی عظیم در سکونتگاه‌های انسانی ایجاد نموده است و این امر در مناطق روستایی کمتر به آن توجه شده است، ایشان از اینترنت اشیا به عنوان ابزاری در مسیریابی، توسعه کشاورزی و مدیریت هزینه‌ها نام برد و خاطر نشان کرد که هدف همه فناوری‌ها بالاخص روستای هوشمند به حکومت کردن مردم بر خود و ایجاد فرصت‌های جدید در نواحی روستایی و تقویت ابتکار عمل است.
ایشان در بخش پایانی صحبت‌های خود بر تاثیر رهیافت روستای هوشمند بر پایدارسازی جمعیت روستایی تاکید کرد و بیان داشت که روستای هوشمند می‌تواند باعث افزایش خدمات در حوزه‌های سلامت، آموزش، کشاورزی، حمل و نقل، یکپارچگی و تحول در اقتصاد روستایی شود. در یک نگاه کلی، شکل‌گیری روستاهای هوشمند می‌تواند تأثیر مثبت قابل توجهی بر ثبات جمعیت در مناطق روستایی داشته باشد و می‌تواند نه تنها به حفظ جمعیت موجود در مناطق روستایی کمک کند بلکه جمعیت جدید را به این جوامع تجدید‌حیات‌یافته جذب کند.
در بخش پایانی این نشست، فرهاد عزیزپور دبیر علمی نشست به‌عنوان جمع‌بندی بیان داشت: ضرورت بازنگری و اصلاح مفهوم روستا به عنوان یک الزام در بحث ناپایداری جمعیت روستایی شناخته می‌شود. همچنین ناپایداری جمعیتی در روستاهای کشور متاثر از مجموع عواملی است که برخی از این عوامل ماهیت جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی و حتی فضایی دارد که این عوامل نیز متاثر از باورها و ارزش‌‌ها و حتی الگوهای رفتاری زناشویی است. ایشان در وضع اقتصادی، با تاکید بر کاهش ظرفیت‌ها در بخش کشاورزی و اساساً تنوع فعالیتی و به سمت فعالیت‌های جایگزین رفتن در فضای روستایی را مطرح کرد. از سوی دیگر وجود تعارضات سیاستی است که بعضاً این سیاست‌ها یکدیگر را نقض می‌کنند که در نهایت بستر برای تحول برنامه‌ریزی در سطح روستاها فراهم نمی‌گردد. همچنین نابرابری‌های فضایی، جهت‌گیری تک بعدی اساساً به توسعه و نیز تغییر اقلیم به عنوان یکی از عوامل محیطی است که بستر ناپایداری جمعیت را فراهم کرده است. باتوجه به ناپایداری که اتفاق افتاده و نیاز است نظام سیاست‌گذاری به آن توجه داشت، بسته شدن پنچره جمعیتی در افق 1430 است که اساساً می‌تواند توسعه را در مقیاس ملی و حتی مقیاس محلی و روستایی دچار چالش اساسی کند. جمعیت روستایی در آینده پیش رو اگرچه میزان مطلق آن تغییر چندانی نداشته باشد ولی در نهایتاً شهرنشینی جمعیت اتفاق خواهد افتاد.