به دنبال وقوع بارندگیهای سیلآسای اواخر سال 1397 و نوروز سال 1398 زمینلغزشهای متعددی در مناطق کوهستانی و دامنههای مستعد ناپایداری در بسیاری از نقاط کشور روی داد که استان سمنان نیز از این مسئله مستثنی نبوده است.
یکی از مهمترین مشکلات ایجاد شده در این استان زمینلغزشهای متعدد رویداده در روستای حسین آباد کالپوش در شمال میامی و منتهیالیه شمال شرقی استان سمنان است.
بخشی از روستای کالپوش در استان سمنان که بر روی یک زمینلغزش قدیمی بزرگ بنا شده بوده است، در اثر آبهای نفوذی از سد کالپوش در بالادست این توده و آبهای نفوذی از بارندگیها و برفابهای ناشی از برف سنگین زمستان 1397، دچار فعالیت مجدد گردیده، که بر اثر آن به 330 خانه خسارت وارد گردیده و از این تعداد منزل آسیب دیده 163 خانه به علت شدت آسیبها و خطر برای ساکنین آنها تخلیه شدهاند. علاوه بر این زمینلغزش، زمینلغزشهای متعدد بزرگ و کوچک دیگری در دامنههای پیرامون این روستا روی دادهاند که نیاز به مطالعاتی جامع در این راستا را مطرح ساخت. لذا مطالعات بررسی زمینلغزشهای روی داده در روستای موجود و بررسی راهکارهای پایدارسازی آن و نیز مطالعه محل جدید جهت سمت توسعه و انتقال منازل بخشهای غیر قابل سکونت روستا با همکاری پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی و مهندسی زلزله انجام گردید.
اولین گام در مطالعات مرتبط با مخاطرات طبیعی، شناسایی مسئله است. در این مطالعات بخشی از مطالعه شامل شناسایی ناپایداریهای روی داده در بارندگیهای اواخر سال 1397 و اوایل سال 1398 و بررسی راهکارهای احتمالی برای تثبیت آنها در روستای موجود و بخش دیگر شامل بررسی مسائل پایداری محل جدید در نظرگرفته شده برای جابجایی بخش تخریب شده روستا است. در این راستا از ابتدا بازدیدهای متعددی از منطقه صورت گرفت. این بازدیدها به منظور شناسایی زمینلغزشها، بررسیهای زمینشناسی و زمینشناسی مهندسی، کنترل و سرکشی بر کار پیمانکاران مسئول در مطالعات ژئوالکتریک و حفاریهای ژئوتکنیکی، شناسایی وضعیت خاکهای منطقه و در نهایت بررسی قابلیت اجرای راهکارهای پیشنهادی مطرح شده برای پایدارسازی صورت گرفتهاند. این بررسیها نشان داد که در اسفند سال 97 و فروردین 98 بسیاری از دامنههای این روستا درگیر ناپایداری و زمینلغزش شدهاند. این زمینلغزشها دارای ابعاد مختلفی از زمینلغزشهای کوچک و سطحی ناشی از اشباع شدن لایههای رویی خاک تا لغزشهای بسیار بزرگ و عمیق که منجر به تخریب خانههای بسیار گردیده است، متفاوت هستند. همینطور بررسی تصاویر ماهوارهای و بازدیدهای میدانی نشان داد که وقوع زمینلغزش در این منطقه مسبوق به سابقه است و ریختشناسی حال حاضر دامنههای منطقه در بسیاری قسمتها تحت تاثیر وقوع ناپایداریهای دامنهای قدیمی شکل گرفتهاند. وقوع این تعداد زمینلغزش قدیمی و جدید نشاندهنده پتانسیل بالای دامنههای این منطقه برای وقوع زمینلغزش است.
مهمترین زمینلغزش روی داده جدید در روستای حسین آباد کالپوش زمینلغزشی است که در گوشه جنوب شرقی روستا در شرق از حدود 170 متری مخزن سد مخزنی کالپوش شروع شده و با طولی نزدیک به 800 متر در جهت شمال غرب تا نزدیکی پل شهید نوروزی (بر روی رودخانه آبشارها) امتداد یافته است. این زمینلغزش با خسارات زیادی همراه بوده و باعث تخریب کامل تعداد زیادی واحد مسکونی، دبیرستان، واحدهای اداری و سولههای بزرگ مستقر بر روی دامنه و نیز مساحت زیادی از جاده اصلی روستا شده است. این لغزش با مساحت 15626 متر مربع و عمق متوسط 11 مترمربع در دل یک پهنه لغزشی قدیمی بزرگ روی داده است. این پهنه لغزشی قدیمی میتواند مرکب از چند زمینلغزش همزمان بوده باشد که مرزهای آنها با هم مخلوط شده یا توسط دستکاریهای انسانی به هم ریخته است و تفکیک کامل این مرزها در حال حاضر امکانپذیر نیست. به نظر میرسد این زمینلغزش قدیمی در بخش زیردست سد کالپوش دارای عمق زیاد بیش از 30 متر بوده است و در مرز نهشتههای بادرفتی و مارنی ضعیف با سنگ بستر آهکی قوی زیرین روی داده و در نقاطی قطعاتی از سنگ بستر زیرین را نیز در خود دارد.
زمینلغزش اخیر در بیست و نهم اسفندماه سال 1397، با حرکتی مرکب از نوع چرخشی- انتقالی، پس از بارش سنگین برف در بهمن ماه و بارندگیهای شدید اسفند روی داده است. اگرچه وجود زمینلغزش قدیمی و بارندگیهای شدید ذکر شده نقش مهمی در وقوع این زمینلغزش داشتهاند اما قرائن موجود حاکی از نقش موثرتر بالا آمدن تراز آب در مخزن سد کالپوش و تراوش آب از درون سنگهای خردشده دیواره مخزن و اشباع توده خاک از بخش تحتانی است. این قرائن بروز چشمهها و نشتابهای متعدد در این دامنه است که تا ماههای متمادی پس از وقوع لغزش نیز ادامه یافتهاند و تنها با پایین آمدن تراز آب در مخزن این نشتابها رو به کاهش گذاشته است. با بررسی گزارشهای مراحل مطالعات طراحی سد و نیز بازدیدهای میدانی پژوهش حاضر مشخص شده است که درست در بالادست تاج این زمینلغزش؛ در امتداد چشمهها و ماندابهای ایجاد شده بستر سنگی آهکی منطقه از غرب به شرق دچار افت تراز قابل ملاحظهای شده که به نظر میرسد ناشی از یک گسل باشد. این افت در سنگ بستر با ضخامت زیادی از خاکهای بادرفتی پر شده و مسیری آسان برای ترواش آب زیرزمینی از مخزن به درون دامنه زیردست را فراهم آورده است.
بعضی گزارشهای موجود از چاهکهای حفاری شده در این مناطق در سالهای گذشته بیانگر آغاز بالا آمدن تراز آب زیرزمینی از دو سال قبل از وقوع لغزش، بدنبال آبگیری سد است.
در ماههای اخیر سازمان آب منطقهای شروع به ایجاد زهکشی در بخشهای بالایی این زمینلغزش نموده که دبی آب ورودی به این زهکش خود گویای حجم قابل توجه تراوش یافته از بدنه مخزن سد کالپوش به درون توده لغزشی است.
در ادامه به منظور ارائه ابزاری برای کاهش خطر و ریسک ناپایداریهای احتمالی آینده، نقشه پهنهبندی خطر زمینلغزش در محدوده روستا و شیبهای پیرامون آن تهیه و ارائه گردیده است. جهت ایمنسازی و پایدارسازی محدودههای دارای زمینلغزش در روستا با توجه به نتایج بررسیها و وضعیت توپوگرافی، زمینشناسی و موقعیت ناپایداریهای رخ داده، تحلیل پایداری انجام گرفته و سناریوی پیشنهادی پایدارسازی برای مقاطع تحلیلی و سایر موارد ارائه شده است.
بدین منظور با توجه به گستردگی دامنههای لغزشی در روستای حسین آباد کالپوش و درجههای خطر و ریسک مختلف دامنههای لغزشی، طیف متنوعی از برخورد با این دامنهها، از پرهیز ساختوساز و رهاسازی تا استفاده از روشهای ترکیبی و پرهزینه را نیاز دارد. از یک طرف با توجه به نقش بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در تحریک ناپایداریها بایستی به ساماندهی جمعآوری روانابهای سطحی پرداخت و تا حد امکان از تزریق آنها به درون تودههای ضعیف مستعد ناپایداری جلوگیری کرد که این امر باید بطور کامل در طرح هادی روستا صورت پذیرد و در این راستا، در این مطالعه مجموعه کانالهایی در نظر گرفته شده است. از طرف دیگر برای شیبهای ناپایدار شده که با تهدیدات جدی برای مناطق مسکونی همراه هستند، بایستی از روشهای پایدارسازی که امکان اجرایی داشته باشد و در محاسبات جوابگوی مشخصات توده ناپایدار باشند استفاده نمود. نکته دیگر که باید در نظر داشت هزینه اقتصادی و نسبت هزینه به منفعت طرحها خواهد بود. با توجه به نکات بالا و با توجه به گستردگی شیبهای خطرناک در این روستا مجموعهای از طرحها شامل: شمع، دیوار سنگی - ملاتی، کانال، زهکش زیرسطحی و نیز دیوارهای ساحلی برای جلوگیری از زیرشویی رودخانههای عبوری از میان روستا در نظر گرفته شد و جزئیات نقشههای اجرایی و متره و برآورد در اختیار بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان سمنان جهت اجرا قرار داده شد. در حال حاضر اجرای طرحهای پایدارسازی توسط بنیاد مسکن استان در دست انجام بوده و از پیشرفت فیزیکی مناسبی برخوردار است.