پدیده فرونشست به نوعی زمین‌لرزه خاموش تلقی می‌شود

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده سوانح طبیعی، هفدهمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی در حوزه مدیریت بحران با موضوع «مدیریت خطر فرونشست زمین» در قالب نشست‌های ویژه مخاطرات اولویت‌دار کشور به همت پژوهشکده سوانح طبیعی و کرسی یونسکو در مدیریت بلایای طبیعی در روز دوشنبه مورخ 15 آذرماه 1400 با حضور بالغ بر 300 نفر از اساتید و علاقه‌مندان به این حوزه برگزار شد.

در این نشست آنلاین، رضا شهبازی مدیرکل مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور پیرامون تاریخچه فرونشست زمین در ایران با تأکید بر فعالیت‌های سازمان زمین‌شناسی در دهه‌های اخیر به ارائه بحث پرداخت.

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر مخاطرات در ابتدا پدیده فرونشست را جابه‌جایی عمودی حجم وسیعی از ذرات زمین که در محور قائم به سمت پایین حرکت می‌کنند، دانست و بیان داشت که پدیده فرونشست حرکتی بسیار بطئی است که در دشت های ریزدانه رخ داده و هنگامی که حرکت توده‌ای از ذرات سطح زمین به صورت آنی و ناگهانی در یک محدوده رخ می‌دهد، ما با پدیده فروچاله و یا فروریزش مواجه می‌شویم.

شهبازی بیان داشت که فرونشست ارتباط بسیار مستقیمی با بهره‌برداری بی‌رویه با منابع آب زیرزمینی دارد که به معنای عدم تعادل میان بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و میزان تغذیه آبخوان‌ها است و در نتیجه این عدم تعادل، ذرات رسوبی آبخوان با فشردگی روبه رو شده و در برخی از نواحی در سطح زمین آثار خود را از جمله ایجاد درزها، شکاف‌ها، جابه‌جایی سازه‌ها و مانند آن نشان می‌دهد.

ایشان تصریح کرد: در نتیجه این فشردگی، آبخوان از دست خواهد رفت و به بیان کلی می‌توان از پدیده فرونشست به‌عنوان مرگ آبخوان یاد کرد. وی در ادامه گفت که این پدیده به نوعی زمین‌لرزه خاموش تلقی می‌شود که از جهت تغییر در ساختار پی سازه‌ها، مقاومت سازه‌ها از حالت طبیعی خود خارج شده و سازه را نسبت به مخاطرات بعدی آسیب‌پذیرتر خواهد ساخت.

ایشان در ادامه اشاره کرد که پدیده فرونشست درواقع مخاطره‌ای است که در اثر برهم‌کنش سو مدیریت منابع آبی، خشک‌سالی‌ها و تغییرات اقلیمی نمود و بروز می‌یابد. شهبازی بیان داشت که دهه 40 و هم‌زمان با ورود موتورپمپ به کشور را می‌توان سرآغاز مخاطره فرونشست در کشور دانست و از اوایل دهه 80 این مفهوم از حالت مطالعه و پژوهش خارج‌شده و وارد ادبیات اداری کشور ما گردید.

شهبازی تصریح کرد که در اوایل دهه 80، سازمان نقشه‌برداری در بنچمارک‌های خود با اعداد و ارقام نامتعارفی روبه‌رو شد و طی این بررسی‌ها و به اشتراک‌گذاری مطالعات خود با سازمان زمین‌شناسی، مواجه‌شدن کشور با پدیده فرونشست تأیید گردید و بیان شد که محدوده پیرامونی شهرها، زیرساخت‌ها و دشت‌های کشور با این پدیده مواجه گشته‌اند. ایشان اضافه کرد که تشدید خشک‌سالی در کشور به‌ویژه در سال‌های اخیر سوء مدیریت منابع آبی را نمایان‌تر کرده و پدیده فرونشست درنتیجه این سوء مدیریت نمود بیشتری یافته است.

در ادامه این نشست آنلاین، مدیرکل مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گفت: در اواسط دهه 80، کمیته ملی بررسی فرونشست تشکیل و سازمان زمین‌شناسی متولی این امر تعیین شد و دستگاه‌های متعددی شروع به بررسی و ارزیابی این مخاطره کرده و درنتیجه این پایش و ارزیابی سراسری، در سال 1393 شورای عالی آب مصوبه‌ای را اعلام و درنتیجه این مصوبه، طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آبی و مدیریت فرونشست تعیین گردید. این مصوبه متشکل از پروژه‌های متعددی بوده و 609 پهنه کشور در آن مطالعه گردیدند و مقرر گردید سازمان ملی زمین‌شناسی مطالعه پدیده فرونشست را در کشور آغاز کند.

شهبازی در ارتباط با اقدامات صورت گرفته در بررسی و مدیریت پدیده فرونشست در کشور اشاره داشت که در سال 1395، نقشه پهنه‌بندی ملی پتانسیل مخاطره فرونشست باهدف نشان دادن چشم‌انداز این پدیده در دشت‌های ریزدانه‌ای که برخوردار از آب‌های شیرین هستند توسط سازمان زمین‌شناسی تهیه گردید. ایشان در ادامه بیان داشت که در سال 1398 نیز دشت‌های مستعد این پدیده مجدداً بررسی و افزایش بی‌رویه منابع آبی به‌ویژه در استان‌های مرکزی و نواحی خشک کشور و همچنین گسترش حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز نیز اثبات گردید و درنهایت با مقایسه نقشه‌های تهیه‌شده و پایش و ارزیابی پدیده فرونشست در کشور در سال 98-95 حاکی از دو برابر شدن پهنه‌های درگیر این پدیده درسال 1398 نسبت به سال 1395 بوده است. همچنین در طی این زمان کشور بخش زیادی از آبخوان‌های خود را از دست‌ داده و فرونشست از دشت‌های باز کشور به سمت دشت‌های میانکوهی حرکت کرده است و دشت‌های میانکوهی کشور به‌شدت درگیر این پدیده شده‌اند.

رضا شهبازی در جمع‌بندی مطالب خود بر ضرورت ساماندهی مدیریت منابع آبی کشور تأکید کرد و بیان نمود که درگیر شدن مستقیم متولیان منابع آبی در کشور انکارناپذیر است و ارائه پیشنهاد تشکیل ستاد ملی پدیده فرونشست در ذیل شورای عالی آب از اقدامات صورت گرفته در همین راستا است. شهبازی در پایان این نکته را تصریح کرد که تاکنون داده‌ها و اطلاعات متعددی در سال‌های اخیر تهیه و در اواخر دهه 90 نیز داده‌های مهندسی بازتولید گشته‌اند. بر همین اساس ضروری است تا از تولید داده‌ها به سمت تهیه و تدوین ضوابط و آئین‌نامه‌ها حرکت کرده و اقدامات اجرایی در راستای مدیریت و حل چالش پدیده فرونشست در کشور انجام دهیم. کمبود انباشته، کاهش شدید بیلان آبی در کشور، کاهش چشمگیر آورده منابع آبی و تسریع روند تخلیه منابع آبی کشور مهم‌ترین چالش‌های پیش روی مدیریت پدیده فرونشست است و آنچه ما باید به دنبال آن باشیم آن است که بررسی چیستی، پدیده‌شناسی، پایش و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی پیشگیرانه و تدوین قوانین و ضوابطی که از آسیب رساندن بیشتر جلوگیری کند را در نظر داشته باشیم.